Kehidupan awal

Djajakusuma dilahirkan pada 1 Ogos 1918 di Parakan, Temanggung, Jawa Tengah, Hindia Timur Belanda,[1] kepada bapa priyayi, Raden Mas Aryo Djojokoesomo, dan isterinya Kasimah. Djajakusuma merupakan anak kelima daripada lima beradik dilahirkan pada pasangan itu, yang tinggal atas gaji Djojokoesomo sebagai pembantu kerajaan.[2] Semasa usia mudanya, beliau menonton persembahan pentas, seperti boneka wayang dan bentuk tarian tradisionak tayuban;[3] pada masa beliau meninggalkan rumahnya selepas waktu tidur untuk menonton penerbitannya. Bersama rakannya, beliau membacakan cerita waktu tidur selepas ibunya memberitahunya.[4] Apabila filem Hollywood diimport mula ditayangkan, beliau merupakan penonton tegar, menonton cerita Barat dan karya lakonan Charlie Chaplin.[5]

Oleh kerana kedudukannya sebagai anak seorang bangsawan, Djajakusuma dapat menerima pendidikan. Beliau menamatkan pengajian di Semarang, Jawa Tengah,[6] menamatkan pengajian dalam program sains semula jadi di sebuah sekolah tinggi pada tahun 1941.[5] Walaupun keluarganya berharap ia dapat menjadi pekerja kerajaan seperti bapanya, Djajakusuma memutuskan untuk pergi menceburi seni persembahan.[4] Beliau kembali ke kampung halamannya untuk masa yang singkat sebelum menyedari bahawa dia akan mempunyai peluang sedikit pada Parakan. Oleh itu, pada awal 1943 – hampir setahun selepas Hindia diduduki oleh Empayar Jepun – Djajakusuma berpindah ke pusat politik koloni, Jakarta, untuk mencari kerja.[7]

Djajakusuma berkhidmat di Pusat Kebudayaan[lower-alpha 2] sebagai penterjemah dan pelakon di bawah Armijn Pane.[8] Diantara karya yang diterjemahkannya termasuk beberapa kepingan oleh pemain sandiwara Sweden August Strindberg dan pemain sandiwara Norway Henrik Ibsen,[lower-alpha 3][9] dan juga sejarah Jepun dan beberapa sandiwara pentas kabuki.[7] Semasa bersama pusat itu, Djajakusuma menulis beberapa sandiwara pentasnya sendiri.[10] Dalam waktu senang, Djajakusuma membantu menubuhkan syarikat teater amatur Maya, bersama artis lain seperti HB Jassin, Rosihan Anwar, dan Usmar Ismail. Rombongan itu, dibetuk atas keinginan untuk kebebasan artistik yang besar, mempersembahkan terjemahan karya Eropah dan karya asal oleh Ismail oleh El Hakim.[lower-alpha 4] Untuk menggalakkan rasa nasionalisme Indonesia ketika masih mematuhi dengan peraturan biro penapisan Jepun, beberapa sandiwara Maya tidak jelas menggalakkan Jepun, tetapi sebaliknya Sfera Kemakmuran Asia Timur Raya. Tema menyokong gerakan kebangsaan Indonesia, sementara itu, kekal tersirat dalam hasil karya itu. Dengan Maya, Djajakusuma mengembara dari kampung ke kampung, meletakkan pada persembahan.[11]

Revolusi Nasional Indonesia

Presiden Sukarno mengisytiharkan kemerdekaan Indonesia pada 17 Ogos 1945, sehari selepas pengeboman atom Hiroshima dan Nagasaki. Menjangkakan kerajaan jajahan Belanda akan kembali, Djajakusuma dan Ismail membantu menubuhkan Seniman Merdeka sebagai benteng pertahanan. Kumpulan itu mengembara di seluruh bandar, menyebarkan berita mengisytiharkan kemerdekaan Indonesia semasa persembahan dari sebuah trak terbuka. Selepas kedatangan Pentadbiran Awam Hindia Belanda, kumpulan itu kadang-kadang cuba untuk mengintip orang Eropah atau menyembunyikan maklumat yang akan dianggap berguna kepada kuasa-kuasa Belanda kembali. Oleh kerana kerja-kerja berbahaya ini, Djajakusuma mula membawa pistol, dan pergi ke Banten untuk meminta kyai untuk menyebabkannya ditembusi oleh peluru.[12]

Pada awal 1946, dengan kerajaan kolonial Belanda mengawal Jakarta, Djajakusuma terbang ke bandar baru Yogyakarta.[13] Di sana, beliau berkhidmat di agensi berita Antara[14] sebelum menyertai bahagian pendidikan tentera, dinaikkan pangkat sebagai kapten.[15] Untuk tentera tersebut, Djajakusuma menyunting mingguan Tentara; beliau juga menyumbangkan rencana untuk majalah budaya Ismail Arena.[16] Meskipun penglibatannya dalam akhbar, beliau tidak melupakan teater; dengan Surjo Sumanto, beliau menubuhkan sebuah kumpulan yang membuat persembahan untuk askar dan membangkitkan semangat, kadang-kadang dalam perjalanan ke barisan hadapan.[17]

Djajakusuma telah diupah oleh Kementerian Penerangan pada 1947 untuk mengajar di sebuah sekolah seni persembahan, Stichting Hiburan Mataram.[18] Melalui Mataram, beliau dan Ismail telah diperkenalkan kepada pembikin filem Andjar Asmara, Huyung dan Sutarto; kedua-dua belajar di bawah individu-individu yang lebih mantap. Sementara itu, Djajakusuma telah ditugaskan menjaga menapis siaran radio di kawasan Republikan yang diadakan, tugas yang disandang sehingga Belanda menawan Yogyakarta pada 19 Disember 1948. Djajakusuma melarikan diri dari bandar, kemudian bertemu dengan pasukan Republik. Menggunakan radio lama dan penjana basikal berkuasa, Djajakusuma mendengar siaran berita antarabangsa dan menulis mereka ke bawah;[19] maklumat dari siaran ini kemudiannya dicetak dalam kertas bawah tanah.[20]

Selepas Revolusi Nasional Indonesia berakhir dengan pengiktirafan Belanda kepada kemerdekaan Indonesia pada 1949, Djajakusuma terus bekerja sebagai wartawan di Patriot (penjenamaan bagi Tentara) dan majalah Kebudajaan Nusantara;[6] Mataram telah dibuka semula, dan Djajakusuma mula mengajar di sana sekali lagi sementara menguruskan pawagam Soboharsono dan menulis beberapa sandiwara pentas.[21] Ismail, sementara waktu, pulang ke Jakarta dan menubuhkan Perusahaan Film Nasional atau Perfini;[22] penerbitan pertamanya, Darah dan Doa, yang memberikan versi rekaan trek Bahagian Siliwangi dari Yogyakarta kepada Jawa Barat pada 1948, telah diarahkan oleh Ismail dan dikeluarkan pada 1950.[23]

Kerjaya bersama Perfini

Dalam persediaan untuk filem keduanya, Enam Djam di Jogja (Enam Jam di Yogyakarta), Ismail teringat Djajakusuma ke Jakarta. Untuk filem itu, Djajakusuma membantu Ismail menyesuaikan diri Ketua Serangan 1 Mac 1949 untuk skrin. Penerbitan telah disiapkan pada bajet yang rendah; Djajakusuma kemudian teringat bahawa kamera mereka terpaksa dikuasakan oleh bateri kereta.[24] Walaupun ini dan masalah lain, Djajakusuma tinggal di selepas menamatkan filem itu, melengkapkan satu lagi kerja untuk Perfini, Dosa Tak Berampun, pada tahun yang sama. Ismail berkhidmat sebagai pengarah untuk filem ini, berkisarkan seorang lelaki yang meninggalkan keluarganya selepas dia terpaku dengan senyuman seorang pelayan.[25]

Manakala Ismail, yang kekal ketua Perfini, ke luar negara untuk belajar sinematografi di Pusat Pengajian Teater, Filem dan Televisyen di Universiti California, Los Angeles, Djajakusuma mula mengambil peranan yang lebih besar dalam Perfini. Beliau  bergelar pengarah, pada tahun 1952 dengan Embun, yang menunjukkan masalah psikologi yang dihadapi oleh tentera apabila pulang ke kampung mereka selepas revolusi.[26] Filem ini telah difilemkan di Wonosari, pada masa di pertengahan musim kemarau, untuk menyediakan metafora visual untuk roh-roh mandul pahlawan.[27] Kerana gambarannya tentang khurafat tradisional, filem itu mempunyai masalah dengan kedua-dua biro penapisan dan pengkritik; kepercayaan karut dianggap tidak sesuai dengan keperluan republik baru untuk pemodenan.[28] Keluaran Embun menjadikan Djajakusuma salah satu daripada empat pengarah untuk bekerja untuk Perfini; yang lain adalah Ismail, Nya Abas Akup, dan Wahyu Sihombing.[29]

Penerbitan berikut Djajakusuma, Terimalah Laguku (1952), merupakan drama muzikal mengenai pemuzik miskin tua yang menjual saksofon untuk membantu kerjaya bekas muridnya.[30] Walaupun kualiti teknikal filem itu kurang memuaskan, apabila beliau kembali ke Indonesia pada tahun 1953 Ismail gembira dengan kerja tersebut, yang menyatakan bahawa suntingan itu telah dilakukan dengan baik. Berbanding tahun akan datang Ismail menyampaikan maklumat beliau belajar di UCLA kepada kakitangan Perfini; Djajakusuma mengikuti pelajaran ini rapat.[31] Ini diikuti oleh Harimau Tjampa pada tahun 1953, sebuah filem mengenai seorang lelaki yang cuba untuk membalas dendam kematian ayahnya. Di tengah-tengah budaya Minang,[32] filem yang menampilkan beberapa kebogelan pertama dalam penerbitan domestik[33] dan merupakan satu kejayaan kritikal yang besar.[31]

Pada tahun 1954 Djajakusuma mengarahkan dua komedi, dari Medan Putri dan Mertua Sinting. Pertama mengisahkan dengan tiga orang lelaki muda yang berazam untuk tidak berkahwin, hanya untuk kekuatan mereka untuk ragu-ragu selepas menemui beberapa wanita dari Medan,[34] manakala yang kedua mengikuti seorang lelaki yang menolak pilihan anaknya pasangan kerana kekurangan beliau berketurunan diraja, kemudian disedari memilih wanita yang sama untuk menjadi isteri anaknya.[35] Pada tahun berikutnya Djajakusuma membantu menubuhkan Persatuan Artis Film Indonesia (PARFI).[4] Hanya filemnya tahun itu, drama Arni, mengisahkan seorang lelaki yang berkahwin dengan wanita lain semasa isterinya sakit pergi ke Padang, Sumatera, untuk rawatan.[36]

Djajakusuma belajar sinematografi di Amerika Syarikat, pertama di Universiti Washington di Seattle, kemudian di Universiti California Selatan bagi Seni Sinematik, dari 1956-1957.[4] Apabila beliau kembali ke Indonesia, beliau bekerja dengan Ismail dan rakan sekerja Asrul Sani untuk menubuhkan Akademi Teater Nasional Indonesia, yang menggalakkan realisme; dramatis Indonesia Putu Wijaya meggambarkan realisme yang diperkenalkan oleh Akademi yang lebih Indonesia daripada Barat,[37] manakala Djajakusuma menganggapnya diilhamkan oleh pergerakan neorealis Itali.[38] Djajakusuma kekal sebagai pensyarah di akademi itu sehingga tahun 1970, dan para pelajar beliau mengamggap beliau lucu dan mudah untuk mendekati.[39]

Selepas kembali ke Indonesia, Djajakusuma memulakan kerja untuk Tjambuk Api (1958), kritikan terhadap rasuah yang berleluasa di Indonesia; tema ini membawa kepada filem itu yang diadakan oleh Biro penapisan selama hampir setahun.[32] Pengarah tersebut mengikutinya dengan drama Pak Prawiro, yang ditaja oleh Bank Bank Tabungan Pos dan bertujuan untuk menyampaikan kepentingan mempunyai simpanan.[40] Dalam tempoh ini beliau belajar teater tradisional India, perjalanan ke Calcutta, Madras, dan New Delhi; beliau berharap pengalaman tangan pertama ini akan memberi inspirasi kepada beliau dalam penggambaran cerita tradisional Indonesia.[41]

Pada 1960 Djajakusuma mengeluarkan filem pertamanya berdasarkan dari cerita wayang tradisional, Lahirnja Gatotkatja;[42] boneka tradisional telah terpesona kepadanya sebagai seorang anak, dan dia amat dinikmati watak Gatotkaca.[43] Difilemkan di Yogyakarta, filem ini menampilkan pelakon dari Jakarta dan bakat tempatan dalam peranan pembantu.[44] Ia adalah, bagaimanapun, kontroversi: Dalang dan lain-lain mahir dalam wayang berhujah bahawa pengarah telah mengabaikan terlalu banyak aspek tradisional pedalangan.[45] Tahun itu Djajakusuma juga pernah berkhidmat sebagai pengurus penerbitan bagi Pedjuang arahan Ismail[45] dan mengarahkan Mak Tjomblang, sebuah komedi diadaptasi dari drama karya 1842 karya Nikolai Gogol Marriage.[46]

Djajakusuma mengeluarkan komedi lain, Masa Topan dan Badai, pada tahun 1963; filem yang berkisarkan sekitar dinamik keluarga seorang bapa konservatif, ibu liberal, dan dua orang anak perempuan remaja mereka yang di ambang remaja.[47] Pada tahun berikutnya Djajakusuma mengarahkan filem terakhir beliau dengan Perfini, Rimba Bergema, yang bertujuan untuk menggalakkan industri getah negara.[48] Tahun itu beliau telah membantu menubuhkan Kesatuan Karyawan Film dan TV,[4] tindak balas kepada penajaan Lekra bagi Liga Film Indonesia.[49] Seperti Ismail dan kebanyakan pekerja Perfini, Djajakusuma adalah berpegang kuat dengan ajaran terhadap komunis bergabung Lekra; kumpulan budaya begitu juga bermusuhan terhadap mereka bergabung dengan Perfini.[50]

Kerjaya seterusnya

Menjelang hari-hari terakhirnya bersama Perfini, Djajakusuma menjadi aktif dalam seni tradisional. Beliau menumpukan banyak masa ke arah promosi wayang. Pada tahun 1967 beliau telah menganjurkan Festival Wayang Negara,[14] yang runtuh tidak lama selepas itu kerana kekurangan dana.[51] Pada 1967 beliau mengarahkan filem dari ilham wayang Bimo Kroda untuk Pantja Murti Film,[52] yang menggunakan kebinasaan Pandawa – dalam epik Hindu Mahābhārata – untuk mewakili penculikan dan pembunuhan berikutnya lima jeneral tentera semasa Gerakan 30 September pada tahun 1965.[32] Penglibatan Djajakusuma dengan wayang berterusan sehingga awal 1970-an; beliau menganjurkan dua Minggu Wayang, pada tahun 1970 dan 1974, dan juga sebagai perayaan wayang kebangsaan pada tahun 1977.[14] Tambahan pula, beliau menubuhkan dua kumpulan-kumpulan orang wayang, Jaya Budaya (1971) dan Bharata (1973), dengan harapan untuk menyelamatkan sederhana yang bermasalah dengan memodenkannya.[53]

Sementara itu, Djajakusuma membantu menggalakkan bentuk seni seperti Lenong Betawi dan ludruk Jawa dalam tempoh beberapa tahun.[54] Beliau terutamanya diiktiraf bagi menghidupkan Lenong beliau.[lower-alpha 5] Bermula pada tahun 1968, Djajakusuma muncul di televisyen sebagai seorang peguam bela Lenong, yang ketika itu terhad kepada kampung-kampung luar bandar dan di ambang pupus. Beliau menambah pengetahuan popular semasa berhujah untuk saraan untuk penghibur.[55] Pada 1970-an Lenong telah dijalankan di Taman Ismail Marzuki, menarik perhatian penonton,[56] dan beberapa penghibur Lenong mendapati pujian arus perdana dalam industri filem.[57]

Djajakusuma juga mempromosikan aktiviti kebudayaan bukan tradisional, moden dan asing. Pada tahun 1968 beliau menjadi ketua Dewan Kesenian Jakarta, jawatan yang beliau pegang sehingga 1977,[4] dan pada tahun 1970 beliau mengadakan festival muzik keroncong.[58] Bermula dengan penubuhan sekolah pada tahun 1970, beliau menjadi pensyarah di Lembaga Pendidikan Kesenian Jakarta, kemudian Institut Kesenian Jakarta (IKJ), mengajar sinematografi. Untuk memahami teater di dunia yang lebih baik, pada tahun 1977 beliau pergi ke Jepun dan China untuk belajar tradisi mereka.[59] Beliau kemudian mengetuai pelajar dalam pelbagai persembahan pentas, termasuk adaptasi noh Jepun dan opera Cina;[60] beberapa persembahan ini telah diadakan di Dewan Ismail Marzuki.[6] Pada 1970-an Djajakusuma memegang pelbagai jawatan dalam organisasi filem, termasuk sebagai anggota Majlis Filem (1974-1976), ahli Lembaga Pemegang Amanah untuk Siaran Radio dan TV (1976), dan ahli Biro Pembangunan Filem Nasional (1977-1978).[61]

Produktiviti Djajakusuma dalam industri filem bagaimanapun merosot. Pada 1971 beliau mengarahkan filem terakhirnya, Api di Bukit Menoreh dan Malin Kundang (Anak Durhaka). Yang pertama, dikeluarkan untuk Penas Film Studio dan berdasarkan daripada novel oleh Singgih Hadi Mintardja, mengisahkan tentera dari Kerajaan Pajang dalam usaha mereka untuk menundukkan tentera dari kerajaan saingan daripada Jipang.[62] Filem kedua ini merupakan adaptasi dari cerita rakyat Melayu dengan judul sama.[4] Lakonan Rano Karno dan Putu Wijaya sebagai watak tajuk, filem ini mengisahkan seorang anak muda yang lupa asal-usul beliau selepas menghabiskan banyak zaman kanak-kanak di laut.[63] Peranan terakhirnya sebagai pembikin filem pada 1977, apabila beliau membantu menerbitkan filem komedi Fritz G. Schadt Bang Kojak (1977).[45]

Tahun terakhir dan kematian

Pada 1977 Djajakusuma berkhidmat sebagai juri Festival Filem Indonesia (FFI).[lower-alpha 6] Semasa membaca keputusan itu, beliau rebah dan dikejarkan ke hospital, manakala Rosihan Anwar melengkapkan bacaan.[64] Jiran Djajakusuma Taufiq Ismail memberitahu pemberita bahawa ia bukan kali pertama Djajakusuma rebah.[65] Djajakusuma terus mengalami serangan lemah secara tiba-tiba untuk sepanjang hidupnya,[66] yang berpunca daripada tekanan darah tinggi.[14]

Walaupun kesihatannya kurang baik, Djajakusuma terus aktif dalam bidang seni. Pada tahun 1980 beliau membuat penampilan filem terakhirnya, dan satu-satunya peranan beliau pada skrin besar, membintangi filem arahan Ismail Soebardjo Perempuan dalam Pasungan.[67] Beliau bersama Sofia W.D. membawakan watak ibu bapa yang sering meletakkan anak perempuan mereka dalam saham untuk menghukumnya kerana tidak taat;[68] dalam temuramah bersama Suara Karya, Soebardjo ingat bahawa, sejak beliau telah menulis, beliau hanya menganggap Djajakusuma untuk peranan.[69] Perempuan dalam Pasungan memenangi Anugerah Citra untuk Filem Terbaik di Festival Filem Indonesia 1981,[39] dan Djajakusuma melahirkan minat dalam membuat beberapa filem lanjut; ini, bagaimanapun, tidak pernah menjadi kenyataan.[51] Pada 1983 Djajakusuma berkhidmat sebagai Dekan Fakulti Seni di IKJ,[70] dan pada tahun 1984 beliau pergi ke Festival Tiga Benua di Nantes, Perancis, di mana dua daripada filem-filem beliau telah ditayangkan kepada pujian kritis.[32]

Pada awal 1987, doktor Djajakusuma mengesahkan beliau mengalami serangan jantung, yang menyebabkan Djajakusuma mula berdiet dan berhenti merokok.[14] Beliau terus dihormati dalam kalangan filem Indonesia, tetapi tidak senang dengan keadaan industri filem di negara ini, yang dianggap sebagai di ambang keruntuhan. Beliau menyalahkan imperialisme budaya Amerika, yang bermakna bahawa kebanyakan pawagam lebih suka tayangan filem asing, terutama dari Hollywood, dan beliau Indonesia tidak lagi mewujudkan identiti Indonesia yang unik.[71]

Djajakusuma rebah pada 28 Oktober 1987 ketika memberi ucapan sempena Sumpah Pemuda di IKJ. Selepas dikejarkan ke Hospital Besar Cikini, beliau telah diisytiharkan meninggal dunia pada jam 10:05 waktu tempatan (UTC+7). Beliau dikebumikan di Perkuburan Karet Bivak petang itu, selepas upacara di IKJ diketuai oleh penulis Sutan Takdir Alisyahbana dan solat di Masjid Amir Hamzah dalam Dewan Ismail Marzuki diketuai oleh penyair Taufiq Ismail.[72] Antara orang yang berkabung adalah bekas Menteri Penerangan Boediardjo, Menteri Pendidikan dan Kebudayaan Fuad Hassan, dan Timbalan Gabenor Jakarta Anwar Umar.[66]

Djajakusuma tidak pernah berkahwin, tetapi meninggalkan beberapa anak saudaranya yang beliau telah besarkan sebagai anak-anaknya sendiri.[73] Selepas kematiannya, surat khabar di Jakarta membawa Belasungkawa dengan tokoh budaya dan filem sebagai Alisjahbana, penerbit Misbach Yusa Biran, dan jurukamera Perfini Soemardjono. Belasungkawa ini menekankan peranan Djajakusuma dalam pembangunan industri filem Indonesia dan pemeliharaan budaya tradisional. Dalam satu majlis memperingati ulang tahun kelima kematian Djajakusuma, semua dokumen dan buku beliau telah disumbangkan kepada perpustakaan IKJ.[74]